طرح و نقش قالی هریس

طرح و نقش هر منطقه به عنوان یکی از اساسی ترین مواردی است که در شناخت طرح هر منطقه به ما کمک می کند. البته امروز با توجه به بوجود آمدن طرح های مختلف و تنوع طرحها و کپی کردن بعضی از مناطق از طرحهای منطقه دیگر باعث شده که اساسا نتوان طرح یک منطقه را در تمامی فرشها تشخیص داد.

در مناطق عشایری و روستایی غالبا بافندگان قالی را از روی یک دستور می بافند «دستور» قطعه قالی کوچکی است که چند نوع حاشیه باریک و پهن (با نقوش مختلف)، قسمتی از نقش متن و ترنج و گاه یک لچک روی آن بافت شده است.

بافنده به هنگام بافت با نگاه به این دستور تلفیقی از یک نوع حاشیه باریک و پهن لچک، متن و ترنج را در ابعاد مورد نظر روی قالی پیاده می کند.

در منطقه هریس به این نوع دستور ها «چشنه» می گویند و امروزه نیز از روی همین دستورها و یا به ندرت از روی طرحهایی که  توسط طراحان کشیده شده فرش را می بافند.

ولی به طور کل طرحهای هریس را به دلیل خطوط شکسته و خاصش می توان از طرحهای دیگر به راحتی تمیز داد. این نوع طرحها به دلیل بکارگیری خطوط شکسته از جمله طرحهایی محسوب می شود که هر منطقه ای از آن استفاده نمی کند و اصولا طرحی ناب و دست نخورده محسوب می شود.

گاه یک نقش در قالیبافی بعضی مناطق بسیار شاخص است که در مناطق دیگر وجود ندارد. مثلا دهن اژدر بیجار را ما در لچک منطقه هریس مشاهده می کنیم اما نوع طرح هریس و رنگهای بکار رفته در آن به گونه ای است که کاملا با طرح بیجار تفاوت دارد.

طرح گردان لچک ترنج که بافندگان هریس، خطهای منحنی آن را به شیوه ویژه خود به صورت خطهای مستقیم در می آورند.

بافندگان، نقش قالی را که به صورت خطهای مستقیم بر روی چلوار نقش شده بر روی قالی می بافند.

طرح هریس به طور عامیانه و فراوان آن به صورت طرح لچک ترنج با حاشیه معروف توسباغه یا سماوری است.

آرمن هانگلدین در کتاب قالی ایران می گوید:

در قالی هریس، نقوش قدیمی ترنج ، که در آن زمان متاثر از ترکیبات خطوط منحنی نقش تبریز بوده است، به سبک هندسی شده است. چنین به نظر می رسد که برای بافندگان هنرمند ناحیه هریس تنها سبک ممکن همان باشد. برای همین است که هنرمندان به توانایی تغییر و تحول و جابجا کردن مستقیم هر نوع نقشه ای که بر اساس طرح خمیده باشد مباهات می کنند.

فرش هریس که یادآور تاریخی کهن می باشد، فرشی منحصر به فرد و شاخص است که هر کسی در وصف آن به زبان خاصی بسنده می کند اما باز عاجز از بیان تعریف درستی در مورد این قالی بسیار زیبا می باشد. در واقع به دلیل مقدس بودن رنگمایه ها و طرحها برای مردم این منطقه، ارائه تعریف مناسب از طرحها و نوع نقشمایه ها و یا فلسفه رنگها به طور کامل امکان پذیر نمی باشد.

مردم این منطقه سنت را سرلوحه زندگی خود قرار داده اند و در قالب سنتها و با رعایت اصل آن ، طرحهای بسیار نو می آفرینند و با حفظ جزئیات طرح از حالت همیشگی آن دفاع می کنند.

تیتوس بورگهارت در کتاب هنر مقدسش می گوید:

برای آنکه بتوانیم هنری را مقدس بدانیم باید هم موضوع هنر از حقایق روحانی نشعت گرفته باشد و هم انکه زبان سوری آن بر وجود آن منبع گواهی دهد و در ادامه می گوید: هنر مقدس هم باید به لحاظ معنا و هم به لحاظ شیوه بیان امری متعالی را بشارت دهد.

یعنی ما در مقابل هنر فرش هریس با هنری قدسی و مذهبی روبروهستیم که حقایق متعالی و ماورایی دینی را در قالب رمز و نما و بصورت تجرید و انتزاع به نمایش می گذارد .

طرح هریس در واقع تشکیل شده از یک سری خطوط گردان که به حالت شکسته درآمده است یعنی ، خطوط گردانی که در طرحهای تبریز دیده می شود را با حالتی شکسته ارائه می دهند.

طرحهای گذشته فرش منطقه هریس، بیشتر تمایل به فرمهای شکسته دارند و با اینکه در بعضی از طرحهای قدیمش مانند طرح مهرابی با موتیوهای گردان روبرو هستیم ولی مرکز اصل کار فرش این منطقه بر پایه خطوط شکسته است .

طرحهای امروزی از فرش هریس که به بازار فرستاده می شود ساختاری شبیه به طرحهای قدیم آن دارند. یعنی معمولا تار و پود های این فرشها 6 لایه است.

طرحهای معروف منطقه هریس:

بر اساس ساده بودن و یا ساده نبودن زمینه و ترنجی که در آن نقش می بندد طرحهای هریس گونه ها ی مختلف دارد :

1-    داش خاتون (قاچ خاتون)

2-    حاج عظیمی

3-    صمد خانی

4-    تاجری

5-    لچک ترنج ستاخ شکسته

6-     طرحهای افشان در شکلهای مختلف

7-    محرابی گلدانی

8-      درخت و بوته

9-      سراسری